Viza

1. Ai që më është zhdukur nga kujtesa njëlloj siç fshihen copëza të kapura në një rrotull filmi fill pasi hap gabimisht aparatin fotografik, është çasti kur Mami më shpjegoi ç’është vdekja. Pa mundur ta shtynte më tepër atë bisedë, për shkak të këmbënguljeve të mia që të më thoshte se ku ndodhej prej ca kohesh Gjyshja, Mamit iu desh të më njihte me misterin më të madh që shijojnë njerëzit gjatë jetës. Mendja ime e lidh atë episod me një zonë pa kurrfarë veçantie të lagjes sonë dhe me aromën e pangatërrueshme të pranverës në Bukuresht; me erën e freskët, me ritmin disi më të ngadaltë të hapave të kalimtarëve, me hijet e vizatuara mbi asfalt nga drita e diellit që përshkohet mes degëve, dhe me shirat e shkurtër, të beftë e të furishëm. Mënyra se si Mami e përktheu vdekjen në një të folme të cilën unë mund ta kuptoja, tani më është bërë krejt e panjohur, por mbetet e qartë se, kur isha rreth katër vjeç, nisa të mësohesha me mendimin e Botës Tjetër dhe me jetën e atjeshme të njerëzve që ikin së këtejmi e nuk kthehen më. Më vonë e lidhja edhe me qetësinë e varrezës, ku shkonim çdo të diel, para dreke. Varre të ndryshëm, prej çimentoje a mermeri, lule të freskëta a të thara, kandilë të ndezur a të fikur nga era, aroma e temjanit, kurora plot fjongo që më ngjethnin, sepse atje ‘sapo ishte groposur dikush’. Pasi nisa të lexoja, e kisha kënaqësi të mësoja emrat dhe vitet sa kishin jetuar ata që preheshin atje, afër Gjyshes. Deri atëhere i pyesja prindërit se ‘çfarë shkruhet e sa kanë jetuar’, duke i detyruar të bëjnë mbledhje e zbritje. Se çfarë kam bërë në ata katër vitet kur nuk dija asgjë për vdekjen, më faniten në kujtesë në trajtën e ca copëzave tejet të shkurtra, si të prera nga një film, pa lidhje mesveti.

2. Pasi m’u zbulua e vërteta se Gjyshja nga ana e nënës pat vdekur, fillova ta përfytyroja, ose ndoshta, kush e di, t’ia ndjeja praninë. Isha e bindur se ndodhet mes e rreth nesh dhe na ndjek me sy. Nisa madje të bisedoja me të, kur mbetesha vetëm. Besoj se i përfytyroja edhe përgjigjet apo reagimet e saj. Një herë, për shembull, tek prisja që Mami të kthehej në veturë nga një dyqan, fillova të kuvendoja me Gjyshen dhe t’i tregoja të rejat. I thosha se më ka zënë malli për të. Nuk di ç’vogëlima vogëlushësh më mundonin asokohe (mbase zënka me fëmijët e tjerë në park) dhe ia rrëfeja Gjyshes me hollësi. Shumë herë, pa mundur të flisja me zë për shkak të pranisë së njerëzve përreth, mendimet e mia shndërroheshin një njëfarë zëri jashtë kamerës që ndërhynte dhe i drejtohej Gjyshes në Botën Tjetër. Heraherës përfytyroja sikur ajo vigjëlonte me kujdes mbi ne dhe dinte gjithë ç’na ndodhnin, e pajisur me një mençuri të epërme, më pranë së vërtetës (gati si autori demiurgjik në romanet klasikë), por herë të tjera e shihja veten të detyruar ta njoftoja për ngjarjet tona të reja. Kësisoj ajo ose e dinte çfarë ndodhte, ose vinte tek unë për t’i dëgjuar. Kam fare pak kujtime me Gjyshen, por shumë të sakta. Janë copëra bisedash, tingulli i zërit, mënyra si më mësoi ngjyrat, nofka ledhatuese me të cilën më thërriste dhe pamja e saj kur lëngonte në shtrat. Më pas, sigurisht: dhoma e saj e zbrazët.

3. Në të njëjtën periudhë me zbulimin e vdekjes dhe të shkëndijave krijuese që ajo zgjonte brenda mendjes sime prej fëmije, në Varrezën Gjermane të Sigishoarës*, gjatë një pasditeje vjeshte, nën një qiell të hirtë e pa pikë shprehjeje, kuptova se ç’e fshehtë frikësuese është koha. Pak gjëra mbaj mend kaq qartë dhe e kam kaq vështirë t’i përshkruaj sa ndjesia e parë e vetëdijësimit të kohës. Po rrija para njërit prej varreve shekullorë prej guri dhe, pas disa fjalish të paqarta me Mamin e Babin, vështrimi im u shtang dhe kuptova: këta njerëz patën qënë gjallë disa qindra vjet më parë. Madje ca më shumë: janë të vdekur prej qindra vjetësh. Varret e tyre ndodhen këtu, të palëvizshëm, dhe rrënohen dalëngadalë prej po aq kohësh. Ata kanë mbetur këtu qysh atëhere. Jeta ka lëvrirë mospërfillëse rreth tyre. Kaq njerëz, përshirë neve, kanë jetuar dhe jetojnë pa e ditur se ata kanë ekzistuar. Ne nuk dimë më se cilët kanë qënë ata. Por më trandës ishte mendimi që pasoi: edhe pasi ne të vdesim, koha do të vazhdojë të rrjedhë. Qindra vjet do të kalojnë nga vdekja jonë. Fëmijë të huaj do të qëndrojnë të menduar para varreve tanë, ndërsa ne, - ca të panjohur për të cilët nuk do të dinë kurrë asgjë tjetër veç emrave dhe datëlindjes së ndarë me një vizë nga ditëvdekja (kjo në rastin e lumtur kur shkronjat dhe numrat do të jenë të dukshëm) – do ta lemë kohën të bjerë me ritmin e saj të pashmangshëm mbi ne, kush e di gjer kur. Në kemi qenë të mirë a të mbrapshtë – do të jetë e pamundur të merret vesh, por edhe e parëndësishme. Njeriu brenda atij varri mund të kisha qënë unë, e madje të prehej aty prej shekujsh. Vegimi i kohës u dynd mbi mua shkatërrimtar, pa fjalë dhe i paharrueshëm.

Koha që ende mbetet diçka fort e vështirë për t’u shpjeguar, u rikthye edhe në çaste të tjerë, në trajta shumë më të dhimbsura dhe më pak shtypëse (pata kuptuar tashmë se ekziston dhe nuk ndalet). Për shembull, më mori shumë kohë leximi i orës. Nuk ia gjeja kuptimin, arsyen. Dhe besoja në makinën e kohës, më dukej se periudha të ndryshme historike, - si Mesjeta, - rridhnin paralelisht me jetën tonë dhe ne mund të hynim brenda tyre falë asaj makine të paçmueshme, të cilën e gjeje me shumë vështirësi. Pra, ekzistonin disa përmasa paralele ku mund të bujtnim, e mes tyre ne ishim vetëm njëra. Ama duhej të kishe kujdes që makina e kohës të mos prishej e të mbeteshe peng në një epokë që nuk ishte e jotja. Nuk di ku e kishte vendin vdekja në gjithë këtë skemë. Sidoqoftë, di se doja të jetoja njëqind vjet dhe mendohesha tepër pak se me çfarë do t’i mbushja aq vite. Më magjepste ajo ide: të kapësh qindin. Me kalimin e kohës, fillova të dëshiroja të vdes atëhere kur të pushoja së jetuari; të mos e pres kurrë vdekjen, të mos jem për asnjë çast pa jetë gjatë jetës. Por këto filozofira i përkasin tashmë një tjetër filmi**.

4. Nëse nuk më kujtohet vetëdijësimi i vdekjes, e kujtoj qartë vetëdijësimin e jetës. Para pasqyrës, aty nga mosha 8-9 vjeçare, vështrova me vëmendje disa lëvizje të dorës dhe kuptova që jemi gjallë; jetojmë, gjithçka është e përnjimendtë. Kjo është jeta – dhe ajo nuk është film. Rëndom jetojmë automatikisht, për rutinë, përqëndrohemi mbi gjithë ç’kemi për të bërë, mbi preokupimet që ndërrohen prore, por nuk shohim në tërësi, jetojmë pa e kuptuar se jetojmë. Zor të krahasohet diçka me tërmetin që më përshkoi kurmin dhe më preu frymën, duke më ngadalësuar çdo gjest. Nisa të dridhem pak. U ndala njëfarësoj mes dallgës së jetës dhe përsiata rreth saj për herë të parë. Çdo çast bën pjesë në realitet. Është i vërtetë; nuk bën shaka. U zhvendosa jashtë dhe kundrova jetën: asgjë nuk është e rreme dhe asgjë nuk është e parashikueshme; secili çast na mban brenda, jemi përgjegjës për çka na ndodh dhe rrezikojmë çdo çast të plagosemi, ose të mos jemi më. Nuk dija të shprehem me kaq fjalë në çastin përkatës, por shija e tij rikthehet shpesh, papandehur.

5. Pó përpara pasqyrës zhvillohej njëra nga lojrat e mia të parapëlqyera me veten. Tek këqyrja pasqyrimin tim mbi qelq, në moshën kur dija tashmë për vdekjen, por ende nuk dija se jetoj, përfytyroja se atje, mbrapa qelqit, plastikut apo çfarëdo lënde ku shihja veten, jetonte motra ime binjake, të cilën e pata pagëzuar Livia, një emër që s’më pëlqente, por që më dukej shprehës – e konsideroja Livian nervangritëse, padurueshëm kurreshtare dhe pa tipare të mbamendshme, sepse m’i kopjonte gjestet dhe lëvizjet me një saktësi dëshpëruese. Ndonjëherë i bërtisja që të ndalej. Një ditë shqiptova një ‘Ncuk’ të qartë dhe rraha këmbët me shuplaka kur, sërish, Livia nuk më la të qetë, duke u shfaqur brenda një kornize të errët, plastike, para ndenjëses sime në autobuz, dhe kopjoi nga e para me përpikmëri gjithë ç’bëja e thosha. Babi më bëri shenjë të flisja me zë më të ulët.

6. Mes jetës e vdekjes duhet të jetë ëndrra. Dhe të dyja ëndrrat që më shënjuan fëmininë lidhen me jetën e vdekjen.

Ngjarja e ëndrrës së parë zhvillohet natën e Ngjalljes, kur të vdekurit e të gjallët përzjeheshin mbi Tokë. Po shëtisja me Mamin në lagjen që ishte më e zhurmshme se zakonisht. Dielli qe në të perënduar. Drita ishte ndryshe, siç nuk kisha parë në realitet. Disi më e artë, por më pak vezulluese dhe më hijerëndë. Në ajër ndihej një shkartisje e botës; të përtejmët patën ardhur këtej për një natë. Tek hipnim bashkë me një zonjë në ashensorin e pallatit, e pyesja Mamin: Kjo zonja është nga Kjo Botë, apo nga Bota Tjetër? Zonja në fjalë, me një hije të fisme dhe, njëherazi, miqësore, përgjigjej duke buzëqeshur, apo mbase duke qeshur butë ndaj pafajnisë sime: Nga bota tjetër.

Në ëndrrën e dytë ndodheshim në po atë hapësirën ku ndriçimi i perëndimit të ëndrrës së kaluar ishte si i pavërtetë. Nga asfalti i plasaritur dhe plot guriçka mund të shkëpusja copa (të mëdha a të vogla) nën të cilat vlonte ferri. Ferri ishte i kuq, si llavë, mizëri me shkëndija dhe, nga brendësia e tij, dëgjoheshin britma. Nuk shquhej fort nga përshkrimet që i bëhen në shkrimet e krishtera. Pa arsye, hidhja një guriçkë në ferr. Pastaj më vinte keq. Mendoja se guriçka nuk duhej të mbërrinte atje, nuk kish bërë asgjë të keqe. Më vonë përpiqesha të mos fajësoja më veten dhe mendoja se ndoshta e kish merituar të degdisej në ferr. Nuk ishte aspak frikësues fakti që ferri ndodhej aq afër nesh, bash nën asfaltin ku shkelnim, aq i lehtë për ta përshkuar dhe i gjallë. Dukej diçka e zakonshme, tashmë e njohur, e natyrshme. Pata kaluar ndërkaq fazën ku ferri më trembte (më pat shtangur e turbulluar fort dikur një pikturë me ferrin, në hyrje të një manastiri). E megjithatë duhej të kishe kujdes të mos bije në ferr. Mund të shkisje fare lehtë.

7. Kujtimi im i parë. Dielli hynte në kuzhinën e vogël të shtëpisë së vjetër. Ishte vapë, por e durueshme. Një dritë si prej pasdrekeje pranvere (prill, ose maj). Shumë kujtime më vijnë në ngjyra të çngjyrosura, nga të fotografive me film, siç ende bëheshin ato kohë. Isha në tryezë me Babin, që pinte duhan. Unë rrija në një karrige të bardhë. Ndjeja një gëzim, të cilit nuk ia di më shkakun. Babi buzëqeshte. Drita pasqyrohej fuqishëm në pllakat e kuzhinës me ngjyra të ngrohta; një pamje e Shën Mërisë mbështjellë me një cipëzë të kaltër, tipar i ikonave katolike, prerë nga ndonjë kalendar i hershëm, apo revistë. Mbase ajo dritë dogji filmin e parë, atë që përmbante shpjegimin e vdekjes.

Cluj-Napoca, mars 2019

* Sighișoara, qytet rumun në Transilvani, qendra historike e të cilit mbrohet nga UNESCO.

** Shprehje rumune që ka edhe kuptimin: i përkasin një tjetër çështjeje, ngjarjeje.

Shqipëroi: A.-Ch. Kyçyku